مقدمه:
آنچه بخش کشاورزی را از سایر بخش‌های اقتصادی متمایز می‌کند، وجود مخاطرات و حوادث طبیعی است که همه‌ساله آسیب‌هایی را به تولیدات کشاورزی و خسارت هایی را به تولیدکنندگان وارد می‌سازد. بروز این آسیب‌ها که به نوسان زیاد در تولید و قیمت محصولات منجر می‌شود، تهدیدی برای درآمد و جریان سرمایه‌گذاری در این بخش محسوب شده و از سوی دیگر برنامه‌ریزی را پیچیده می‌سازد.
در سال های اخیر با ظهور مباحثی از جمله تغییر اقلیم، ضرورت توجه ویژه به مدیریت عوامل غیر زنده محیطی در کشور به امری اجتناب ناپذیر تبدیل شده است. از این رو در زيربخشهای زراعی و باغی، نقش سرما و یخ بندان در کاهش عملکرد محصول نسبت به ساير مخاطرات طبیعی انکار ناپذیر است به طوری که هر ساله سطح وسيعي از حاصلخيزترين مناطق تولیدی و قسمت عمده محصولات اقتصادی مهم کشور در معرض تهديد تنش سرما و يخزدگی قرار دارند. کاهش عملکرد محصول، از بین رفتن درختان، تحت تاثیر قرار گرفتن محصول سال و سال آینده، از بین رفتن مزارع و سایر تبعات ناشی از آن نه تنها اثرات عمیقی بر سرمایه های اقتصادی کشاورزان و روستائیان دارد بلکه تبعات اجتماعی آن از جمله مهاجرت روستائيان به شهرها، اشتغال غير مرتبط و ایجاد مشاغل کاذب و اصولا پاشيده شدن خانواده ها و جوامع روستايي مي تواند گريبان گير كشور شود.
سرمازدگي يكي از پديده هاي جوي است كه علي رغم قابل پيش بيني بودن در رديف حوادث غير مترقبه تعريف مي شود. میانگین سالانه روزهای یخبندان ایران ۶۲ روز می باشد که همدان با میانگین ۱۴۳ روز و اهواز با میانگین ۱ روز به ترتیب بالاترین و پایین ترین میانگین روزهای یخبندان را به خود اختصاص می دهند. پدیده سرمازدگی و یخ بندان و خسارت‌های ناشی از آن نه فقط در کشور ما بلکه در اکثر کشورهای جهان وجود دارد. با پیشگیری به‌موقع و تخمین زمان وقوع آن و با به‌کارگیری شیوه‌های مقابله با این پدیده جوی می‌توان خسارت آن را به حداقل میزان ممکن رساند. سهم عامل تنش سرما و یخ بندان نسبت به سایر عوامل تهدیدکننده در زیر بخش‌های زراعی و باغی از وزن بسیار بالایی برخوردار است و پهنه وسیعی از حاصلخیزترین مناطق تولیدی کشور ما و قسمت عمده محصولات اقتصادی مهم کشور همه‌ساله در معرض تهدید تنش سرما و یخزدگی قرار دارند. همچنین افزایش دماهای زمستانه در سال های اخیر سبب شده است تا خسارت های ناشی از سرمای دیررس بهاره دو چندان شود.
عوامل آب و هوایی در مدیریت کشت محصولات کشاورزی از اهمیت قابل توجهی برخوردار هستند. گرچه کنترل عوامل جوی و اقلیمی توسط انسان ناممکن است، اما انسان با تلاشی که در جهت ارتقاء دانش خود نسبت به پدیده‌های جوی انجام می‌دهد، می‌تواند روند تغییرات این پدیده‌ها را مورد بررسی قرار دهد و در برنامه‌ریزی‌های محیطی به منظور کاهش خسارت ها و افزایش تولید از آن استفاده نماید.
گیاهان مختلف در محدوده‌های دمایی مشخصی قادر به رشد و نمو هستند و نوسانات دمایی که در مراحل سه‌گانه کاشت، داشت و برداشت محصول رخ می‌دهد، اغلب آسیب‌های جدی به آن‌ها وارد می‌کند. یخبندان‌های زودهنگام پائیزه، به شاخه‌های فعال و در حال رشد گیاهان و همچنین محصولات برداشت‌نشده صدمه می‌رساند و یخ بندان‌های دیرهنگام بهاره که هم‌زمان با گل‌دهی و مراحل اولیه رشد و نمو گیاه است خسارت وارد می‌کند. خسارت های ناشی از سرمازدگی زمانی اتفاق می‌افتد که رطوبت موجود در گیاه، یخ‌زده و تشکیل بلور صورت می‌گیرد که در اثر افزایش حجم ناشی از تشکیل بلورها، به بافت‌های گیاهی آسیب می‌رساند. اکثراً از روش های حفاظتی غیرفعال یا بلند مدت (انتخاب مکان مناسب احداث باغ و مزرعه، -یا کوتاه مدت (استفاده از بخاری های ثابت و متحرک، دستگاه مولد باد، چاهک معکوس، سیستم آبیاری، دستگاه تولید کننده مه و رطوبت، محلول پاشی با مواد ضد تنش، استفاده از دود سفید، استفاده از بلوک های حرارتی و غیره) برای مقابله با سرمازدگی استفاده می‌شود تا تولید محصول به حداکثر برسد.
بر خلاف آنچه که امروزه در سطح کشور رايج است یعنی استفاده از دود لاستیک و آبیاری، در سطح جهان از روش‌هاي حفاظتي بسيار متنوع و متعددي براي حفاظت از گياهان در برابر سرما و یخ بندان استفاده مي‌شود. مطالعات و بررسي‌هايي كه مرتباً در سطح كشورهاي مختلف جهان انجام مي‌شود، به ارزيابي روش‌هاي حفاظتي رايج و علت تغيير روش‌هاي رايج در اين كشورها مي‌پردازند. امروزه اطلاعات مربوط به روش‌هاي حفاظتي در كشورهاي اروپايي و امريكاي شمالي به خوبي شناخته و منتشر شده است، اما در مورد روش‌هاي حفاظتي مورد استفاده در بسياري از كشورهاي جهان به ويژه ايران، اطلاعات بسيار اندكي موجود است.
بدين ترتيب به نظر مي‌رسد انواع متعددي از روش‌هاي حفاظتي ساده تا پيچيده در كشورهاي مختلف جهان براي حفاظت در برابر سرما استفاده مي‌شوند. در كشور ما نيز با به كار بردن روش‌هاي حفاظتی از قبيل انتخاب مكان‌هايي كه كمتر در معرض خطر يخ بندان هستند، كاشت درختان خزان‌دار و واريته‌هاي گياهي ديرگل، كاشت گياهان خزان‌دار در شيب‌هاي غيرمواجه با نور خورشيد، كاشت مركبات در شيب‌هاي رو به خورشيد، حفظ رطوبت خاك در حد مناسب براي دستيابي به بالاترين ميزان انتشار گرما در خاك، اجتناب از خاک ورزی، مدیریت کوددهی و تغذیه، مدیریت آفات و بیماری های گیاهی، مدیریت هرس مناسب، کنترل علف های هرز، توجه به نوع خاک و غیره مي‌توان از اغلب خسارت‌هاي ناشي از سرما و يخ بندان جلوگيري نمود. اما در شرايطي كه روش‌هاي فوق براي تأمين حفاظت در برابر سرما كفايت نكنند، ممكن است ناگزير به استفاده از روش‌هاي دیگری باشيم.
یکی از روش های نوین جلوگیری از یخ زدگی گیاهان که امروزه در جهان با استقبال بالایی رو به رو شده است، استفاده از محلول های ضد یخ گیاهی می باشد.
ضد یخ گیاهی اکوفریز به تازگی و به عنوان یک اختراع توسط شرکت اکوپتنت در کشور کروواسی به ثبت رسیده است و به سرعت در بین کشاورزان اروپایی در حال گسترش می باشد.
در چند سطر پیش رو این محصول که در سال ۱۳۹۸ در موسسه تحقیقات آب و خاک کشور نیز به ثبت رسیده است، معرفی میگردد:
آشنایی با محصول اکوفریز و عملکرد آن:
اکوفریز، یک ضدیخ گیاهی ارگانیک است که برای کاهش اثر نامطلوب یخبندان ناشی از بهار دیرهنگام یا پاییز زودهنگام استفاده می شود. استفاده این محصول در زمان مناسب (۴-۵ روز قبل از رخ دادن دمای پایین)، تولید پروتئین ها (AFP) و اسید آمینه های (AAA) ضد یخ را تحریک می نماید. این محصول همچنین به عنوان فاکتور محافظتی در برابر دماهای خیلی بالا نیز استفاده می شود. علاوه بر کاربردهای فوق، اکوفریز یک کود برگی کامل نیز می باشد که حاوی مقادیر بالایی بر (B)، منگنز (Mn) و روی (Zn) بوده و بنابراین می تواند در تغذیه گیاهان و درختان میوه استفاده شود (نقش حفاظتی در برابر تنش های محیطی و نقش تغذیه ای).
اثرات مصرف فرآورده اکوفریز در گیاهان:
کاهش خطر سرمازدگی دیرهنگام بهاره و تضمین زود باردهی و عملکرد بهتر
افزایش جذب آب و عناصر غذایی و سیستم ایمنی گیاه به بیماری ها
افزایش طول دوره رشد رویشی در پاییز و افزایش میوه برداشت شده بعلت افزایش گرده افشانی
تسریع سوخت و ساز و افزایش دهنده مقدار اسیدهای آمینه، پروتئین ها، قند، چربی، ویتامین ها، مواد معدنی و بویژه پروتئین های ضد یخ زدگی
افزایش ظرفیت فتوسنتزی، افزایش فشار اسمزی و جذب آب و غذا از طریق سیستم ریشه گیاه
افزایش شکوفه دهی، افزایش کیفیت و کمیت محصول (شامل افزایش اندازه، بهبود بافت، ظاهر بازارپسند و طعم مناسب)
کاهش مقدار pH و تعداد پاتوژن ها در خاک و تقویت سیستم ریشه ای گیاه
این فرآورده قابل اختلاط با سایر ترکیبات میکروبیولوژیکی بوده و امکان استفاده از آن در مرحله رشد رویشی گیاه نیز میسر می باشد.
اثرات مثبت مصرف این محصول 12 تا ۱۵ روز درگیاه باقی میماند.
این محصول بر روی گیاه به نسبت ۱/۱۵۰، از طریق محلولپاشی با حداقل مقدار آب استفاده می شودکه توصیه می شود که هر دو طرف برگ رابه خوبی با محلول پوشش دهید.
ترکیبات:
- ماده آلي ……………………………. ۱۷ %
- نیتروژن کل …………………………….۳ %
- پتاسیم …………………………………. ۴ %
- بر ……………………………………. ۱/۴ %
- منگنز ……………………………….. ۰/۵ %
- روی …………………………………. ۰/۳ %
اثر اکوفریز بستگی به نوع گیاه، پتانسیل ژنتیکی، وضعیت عمومی گیاهان، درجه حرارت، خاک، کود قابل دسترسی و افزودنی و غیره دارد. همه گیاهان قادر به تولید اسیدهای آمینه و پروتئین های ضد یخ نخواهند بود، اما آن دسته از گیاهانی که رشد خود را با مصرف اکوفریز شروع کرده اند سرما را بهتر تحمل نموده و این دوره را بدون آسیب پشت سر می گذارند.
استفاده از این فرآورده تنها بر روی گیاهان سالم و به منظور پیشگیری میباشد و بر روی گیاهان بیمار، تغییر شکل داده شده یا به هر حال آسیب دیده توصیه به مصرف نمی شود.
توصیه ها:
برای اطمینان از پوشش مناسب ، محلولپاشی به خوبی وبه دقت انجام شود.
محلولپاشی در یک روز آرام و آفتابی زمانی که درجه حرارت در محیط های کنترل شده (گلخانه ها) حداقل ۱۲ درجه سانتیگراد و در فضای باز حداقل ۹ درجه سانتیگراد است انجام پذیرد، اگر ممکن است در ساعات گرم و آفتاب تند روز از محلولپاشی اجتناب گردد.
برای کاربرد این محصول اندازه برگ گیاه باید حداقل ۲ سانتیمتر باشد.
نتیجه آزمایش مصرف فرآورده اکوفریز در مقابله با سرمای بهاره بر روی درختان گیلاس:
محل آزمایش:
ایران. استان مازندران. شهرستان آمل. بخش لاریجان. روستای لهر. باغ چهار هکتاری آقای دکتر اباذری
ارتفاع محل آزمایش از سطح دریا ۱۷۰۲ متر بوده و در دامنه کوه دماوند واقع شده است.
این منطقه در اوایل فصل بهار با افت درجه حرارت بین صفر تا ۵- درجه سانتیگراد (گاهی تا ۱۰- درجه سانتیگراد) مواجه می شود.
- مجریان طرح:
آقای مهندس ایرج نجفی نوایی- محقق بازنشسته موسسه گیاهپزشکی
آقای مهندس حسین اباذری- مهندس کشاورزی و فرزند صاحب باغ
- روش آزمایش:
طرح آزمایشی بصورت simple Latice با ۶ تیمار و ۵ تکرار انجام شد.
۱۵ روز بعد از محلول پاشی از هر تیمار ۲ درخت و از هر درخت بصورت تصادفی ۱۰ غنچه انتخاب شدند و تعداد چغاله سالم و گل های خشک شده شمارش شدند. سپس تجزیه و تحلیل آماری با آزمون دانکن در سطح ۱ درصد انجام شد.
- تیمارهای آزمایش:
- تیمار ۱: مصرف ۱۳۳ میلی لیتر اکوفریز در ۲۰ لیتر آب
- تیمار ۲: شاهد
- تیمار۳: مصرف ۱۵۰ میلی لیتر اکوفریز در ۲۰ لیتر آب
- تیمار ۴: مصرف ۱۲۰ میلی لیتر اکوفریز در ۲۰ لیتر آب
- تیمار ۵: مصرف ۱۳۳ میلی لیتر اکوفریز در ۲۰ لیتر آب
- تیمار ۶: مصرف ۶۰ میلی لیتر اکوفریز در ۲۰ لیتر آب
- زمان آزمایش:
محلولپاشی تیمار ۱ در تاریخ ۱۳۹۸/۰۱/۱۷ و سایر تیمارها در تاریخ ۱۳۹۸/۰۲/۰۳ انجام گردید.
- نتیجه گیری:
جدول میزان خسارت سرما در تیمارها
| تیمار ۱ | تیمار ۲(شاهد) | تیمار ۳ | تیمار ۴ | تیمار ۵ | تیمار ۶ |
| ۱۵/۴ % | ۴۵/۴ % | ۱۲/۵۴ % | ۱۸/۱۶ % | ۱۴/۹۲ % | ۲۲/۸۲ % |
با بررسی نتایج به دست آمده از آزمایش فوق، اثر استفاده از فرآورده اکوفریز در کاهش خسارت سرمازدگی به خوبی مشهود می باشد بطوری که در تیمار ۳ با بیشترین دز مصرفی از این فرآورده کمترین خسارت ناشی از سرمازدگی (۱۲/۵۴ %) و در تیمار شاهد نیز بیشترین خسارت (۴۵/۴ %) مشاهده می گردد. در تیمارهای دیگر نیز مشاهده می گردد که با کاهش دز مصرفی اکوفریز میزان خسارت ناشی از سرمازدگی افزایش یافته است که البته در همه تیمارها میزان این خسارت نسبت به شاهد کمتر می باشد.
بنابراین استفاده از فرآورده ضد یخزدگی اکوفریز روشی بسیار موثر در کاهش خسارات سرمازدگی بوده و امروزه با استقبال بالایی در جهان رو به رو شده است.
